Temel Nedir? | 1

Temel Nedir?

Zeminler kendileri malzeme olarak kullanılabildikleri gibi taşıyıcı sistem elemanı olarak da kullanılabilmektedir. Zeminler taşıyıcı eleman olarak kullanıldıklarında üzerlerine inşa edilen yapıları tanımlamak ve özelliklerini belirlemek gerekmektedir.

Yapıdan gelen ölü ve hareketli yükleri, izin verilebilir oturma sınırları içerisinde, taşıyıcı zeminde göçme olmadan, zemine aktaran yapı elamanına temel denir (Şekil 1). Temel tasarımında tanımdan da anlaşılacağı üzere dikkat edilmesi gereken iki önemli husus vardır. Bunlar;

1. Temel zemini, üzerine gelen yükü göçme olmadan taşıyabilmeli
2. Zemine gelen yüklerden dolayı oluşabilecek oturmaların izin verilebilir oturma sınırları içerisinde kalmasıdır. (Zeminlerde izin verilebilir oturma miktarları zemin ve temel cinsine göre farklılık göstermektedir. İzin verilebilir oturmalar ile ilgili daha detaylı bilgiler izin verilebilir oturma yazımda verilecektir)

Temeller yükü zemine aktarım şekillerine göre yüzeysel temeller ve derin temeller olmak üzere 2 ana grupta toplanır. Bu yazı içeriğimde yüzeysel temellere değinip, derin temelleri devam eden yazılarımda detaylı olarak ele alacağım.

Temel türlerindeki bu ayrımda temel derinliği en genel kriterdir. Temel derinliği (D_f) (Şekil 2), zemin üst kotu ile temel alt kotu arasındaki mesafe olarak tanımlanmaktadır.

Yapılarda D_f;

• don derinliği
• zemin büzülme şişme durumu
• komşu yapı temellerine yakınlık
• su ve rüzgar erozyonu gibi durumlara bağlı olarak belirlenmektedir.

Yüzeysel Temeller

Temel derinliği, genişliğinin dört katından küçük olan yüzeysel temeller (Şekil 3);

• Tekil
• Birleşik
• Sürekli
• Radye temel olmak üzere 4 farklı türde inşa edilirler.

Tekil Temel

Her kolonun altına kare, dikdörtgen veya dairesel şeklinde inşa edilirler (Şekil 4). Özellikle sanayi yapıları gibi büyük açıklıklı yapılarda ve hafif binalarda tercih edilirler. Münferit, ayrık, tekli sömel olarak da isimlendirilen tekil temeller kolay yapılması ve ekonomik sonuçlar vermesi yönlerinden avantaja sahiptir.

Tekli sömellerin kısa kenarı planda minimum 70 cm olarak belirlenmeli ve bunun yanında temel kalınlığı 25 cm den büyük, oturma alanı minimum 1 m² olmalıdır. Tekli sömellerde dikkat edilmesi gereken bir diğer durumda, her bir kolon altındaki zemin özelliklerinin birbirinden farklı olması durumunda gerçekleşebilecek farklı oturmalardır. Farklı oturmaların gerçekleşebileceği durumlarda mevcut soruna bağlı olarak, ya temel türünde değişime gidilmeli yada zemin iyileştirme yöntemlerine başvurulmalıdır.

Birleşik Temel

Plan üzerinde kolon altındaki sömel yapılarının çakışması veya kolonların birbirine yaklaşması durumunda tek bir kalıp ile dökülerek inşa edilirler (Şekil 5). İki veya daha fazla tekli sömelin birleştirilmesi ile elde edilirler. Bu yapıda gelen toplam yük bileşkesi ile temel ağırlık merkezinin çakışmaması durumunda temel trapez şekilde de inşa edilebilir. Birleşik temel tasarımında, temel değme basıncının eşit olması amaçlanır ve elastik zemine oturan kiriş yaklaşımı ile ekonomik çözümler elde edilir.

Sürekli Temel

Yapı aksı boyunca inşa edilen tüm tekil sömellerin birleştirilmesi ile elde edilir (Şekil 6). Tek doğrultuda inşa edilebildiği gibi çit doğrultuda da inşa edilebilen sürekli temeller oldukça rijit bir yapıdadır. Şerit veya mütemadi temel olarak da adlandırılmaktadır.

Radye Temel

Düşey taşıyıcı elemanların statik ve dinamik yükler altında bir bütün olarak çalıştığı radye temel (Şekil 7), üst yapıdan gelen yüklerin çok fazla olması durumunda ve zeminin tekil sömeller ile gelen yükü taşıyacak rijitlikte olmaması durumunda inşa edilirler.

Radye temelde, kolonlardan gelen yükler, betonarme plağa, buradan da zemine aktarılır. Gelen yükler geniş bir alana yayıldığından dolayı, diğer türlere nazaran meydana gelen oturma miktarının daha az olması beklenir. Düz radye, kirişli radye ve mantar radye olmak üzere 3 farklı şekilde inşa edilebilirler.

Düz radye (Şekil 8); yapıdan gelen yüklerin göreceli olarak daha hafif olduğu durumlarda tercih edilirler ve plak radye, kirişsiz radye olarak da isimlendirilebilmektedirler. Kolonlar yalnızca betonarme plak ile bağlantılıdır. Düz radye, sürekli veya birleşik temel toplam alanının, toplam oturma alanının yarısından fazla olması durumunda ekonomik bir çözüm olarak da tercih edilmektedir. Düz radyelerde, gelen yük ve zemin dayanımına bağlı olarak, plak kalınlığı ve donatı miktarının arttırılması sonucunda istenilen rijitlik elde edilebilmektedir.

Kirişli radye (Şekil 9); Düz radye ile istenilen rijitliğin elde edilmemesi durumunda, gerekli rijitliği sağlamak amacıyla betonarme plağa ek olarak, kolonların kirişler yardımı ile birleştirilmesi ile inşa edilirler. Altta kirişli ve üstten kirişli olmak üzere iki şekilde yapılabilmektedir.

Mantar radye (Şekil 10); En temel yapım nedeni kolon çevresinde aşırı yükten kaynaklı zımbalamayı önlemektir. Kolon yüklerinin artması sonucunda oluşan yüksek kesme kuvvetleri, kolon altlarında oluşturulan ek kalınlık ile karşılanmaktadır. Diğer radye türlerine göre ek kalıp ve dolguda gerektirdiğinden daha maliyetlidir.

Temel tanımına ve yüzeysel temel türlerini açıkladığım yazımın sonuna gelmiş bulunmaktayız. Bir sonraki yazılarımda görüşmek dileklerimle..

Sevgiyle kalın 🙂